Kötü over rezervi (ya da kötü over cevabı) yumurtalıklardaki oosit (yumurta) havuzundaki yumurta sayısının azalmasıdır. Bu havuz genellikle yumurtalığın yaşlanması sonucunda azalmaktadır. Embryolojik hayatın erken evrelerinde yumurta hücreleri çoğalmakta iken gebeliğin ortalarından itibaren sayılarında azalma başlar ve doğumda 1-2 milyon olan sayı ergenlikte 250-500 bin civarına iner. Her ay seçilen ve olgun yumurta aşamasına gelen tek yumurtanın yanında yaklaşık 1000 kadar oosit atrezi süreci ile harcanmaktadır. Dolayısıyla doğum kontrol hapları gibi yumurtlamayı geçici olarak durduran ilaçlar bu azalma sürecini etkilemezler. Bu azalma dolayısıyla yumurtalıkta iki tür oosit vardır. Birincisi immatür ( olgunlaşmamış) oositler ki bunları uyararak yumurta elde edebiliriz. İkincisi atretik ( ölü) oositler. Bu ikinci grup gelişmez. Bu anlattıklarımızdan yumurtalığın belirli bir yaşa geldiğinde neden yaşlandığını anlayabiliyoruz.
Peki ama yumurtalık neden erken yaşlanır. Bunu bir sebebi Turner sendromu adı ile de bilinen X kromozomuna ait bir genetik hastalıktır. Bunun dışında yumurtalığın endometriosis, enfeksiyonlar, yumurtalık kistleri ve bunlara uygulanan cerrahi operasyonlar, kanser kemoterapisi ve radyoterapisi gibi nedenler ile de erken yaşlanabildiğini biliyoruz. Bu nedenle yumurtalık kistleri, endometriosis gibi hastalıkların cerrahisi üreme cerrahisi konusunda deneyimli jinekolojik cerrahlarca uygulanmalıdır.
Kötü over rezervi bazen erken yaşlarda ve yukarıda saydığımız sorunları yaşamamış kadınlarda da görülmektedir. Bu hastaların bir kısmı yumurtalıklarına karşı kendi bağışıklık sistemlerince saldırılan ( otoimmün) hastalıklar yaşamaktadır. Bu hastalıkların bilinenlerinden bazıları Hashimoto hastalığı, otoimmün poliendokrinopati adıyla bilinmektedir. Bu hastaların uygun şekilde tedavi edilmeleri gerekmektedir. Ancak bunun dışında , görünürde tamamen sağlıklı bir grup hastada da kötü over rezervi gelişebilmektedir. İdiopatik over yetmezliği adıyla andığımız bu durumun nedeni ve tedavisi bugün için bilinmemektedir.
Kötü over cevabı tüp bebek tedavisinin başarı şansını etkilemektedir. Özellikle 3 ve altında yumurta elde edildiğinde başarı şansı azalmaktadır. Az sayıda yumurta elde edilen hastalarda hasta yaşı da önem kazanmaktadır. Özellikle 40 yaş üzeri ve 1-2 yumurta elde edilen hastalarda gebelik oranı oldukça düşüktür.
Yumurtalık rezervini ölçmek için bazı testler kullanılmaktadır. Bu testlerde yumurtalık rezervinin azalmış olarak çıkması yumurtalığın doğal fonksiyonlarının hemen bozulacağı anlamına gelmez. Özellikle yeni evli genç hastalarda bunu akılda tutmak gerekmektedir. Uygulanan testler FSH , E2, antimüllerian hormon, inhibin B, antral follikül sayımı ve daha az uygulanan klomifen challenge testi, GNRH agonist uyarım testi gibi testlerdir. Bu testler hastanın beklenen cevabını ve tahmini başarı şansını değerlendirmekte kullanılır ve uygulanacak olan yumurtalık uyarma ( kontrollü ovarian hiperstimulasyon) protokolünü belirlememize yardımcı olur.
Bu hastalara tüp bebek sırasında şu tedavilerin uygulandığını duyabiliriz.
-oral kontraseptif ve mikrodoz flare up protokolü
-antagonist protokol ve yüksek doz FSH
-FSH/HMG stimülasyonu
-Önceki siklusta oral kontraseptif ya da luteal fazında estrojen kullanımı
-klomifen ya da letrozol ile birlikte FSH ve antagonist protokolleri v.b
Bu protokollerin hiçbirinin üstünlüğü net değildir ve doktor uygun gördüğü yaklaşımı o hasta için kararlaştıracaktır. Bu dönemlerde kullanılan supplementler ya da alternatif tıp yöntemlerinin etkinliğine yönelik kanıt bulunamamıştır.
Hastanın over cevabına göre başarı şansı hasta ile paylaşılmalı ve tedaviye birlikte karar verilmelidir. Özellikler FSH değeri 20 üzerinde ve yaşı 38 den büyük hastalarda bu durum değişmediği sürece başarı şansı ileri derecede azdır. Ayrıca 45 yaş üzeri hastalarda da durum aynıdır. Başarı şansı belirgin azalan hastalarda oosit donasyonu ( yumurta bağışı) seçeneği bazı ülkelerde sunulmakta olup ülkemizde yönetmelik ile yasaktır.
Yumurta rezervinin genç yaşta azaldığı saptanan olgularda hastaya yumurta dondurma ( oosit freezing) seçeneği sunulmakta ve yumurta hücreleri ileride kullanılmak üzere dondurulabilmektedir.